بررسی تاثیر فرهنگ کارآفرینی سازمانی با مسئولیت اجتماعی

2ضرورت نگرش سيستمي در مطالعه پديده ها

بر مبناي طبقه بندي فرشاد(فرشاد ،1363: 25)، دو نوع جهان بيني را مي توان مورد بررسي قرار داد كه عبارتند از:

جهان بيني اتميك يا اتمستيك

جهان بيني سيستمي يا كل گرا

هر كدام از اين جهان بيني ها، نسبت به پديده هايي كه مورد مطالعه قرار مي دهند، تعبير و دركي متفاوت دارند و بر مبناي آن درك و تعبير، روش شناسي هاي متفاوتي به منظور شناخت، بررسي و تحقيق آن پديده به كار        مي بندند.

در جهان بيني اتميك كه شواهدي مبني بر حاكميتِ آن ديدگاه در نظريات فیلسوفان مختلفی در قرن پنجم قبل از ميلاد وجود دارد، پيش فرض زيربنايي آن است كه دنيا از مجموعه اي از اتم هاي تجزيه ناپذير و مجزا تشكيل شده است. به بيان ديگر، هر پديده، از مجموعه اي از اجزاء تشكيل يافته است  به طوري كه هر پديده چيزي جز، جمع اجزاي آن پديده نيست(همان منبع: 28). براي مثال بر مبناي اين نوع نگرش، يك گروه اجتماعي، چيزي غير از تك تك افراد آن گروه نيست. حال بر مبناي اين تعبير، براي شناخت آن پديده از روش جزيي نگري استفاده مي شود. به طوري كه با مطالعه و بررسي تك تك اجزاي آن پديده مي توانيم به فهم كامل آن پديده نائل شد(همان منبع: 31)، و در شرایطی نیز که امکان مطالعه تك تك اجزاي آن پديده، بنابه دلايلي از جمله منطقي نبودن، هزينه بر بودن، وقت گير بودن و... وجود ندارد( دلاور، 74:1386)، از طريق مطالعه نمونه يا نمونه هايي از اجزاي آن پديده، نتايج تحقيق را با در نظر گرفتن درصدهايي از احتمال وجود خطا ( 1 تا 5 درصد) به جامعه كه در واقع پديده مورد نظر در كليت خودش است تعميم دهد. به اين فرآيند، استدلال استقرايي گفته مي شود كه برگرفته از روش شناسي چنين جهان بيني است ( سرمد، بازرگان و حجازي، 45:1386). اين روش شناسي ، منعكس كننده رويكرد كمي در مطالعه پديده ها است كه مستلزم بررسي، شناخت و تحقيق جزيي و عيني اجزاي يك پديده هست ( سرمد، بازرگان و حجازي،52:1386).  اين نوع نگرش در طول تاريخ تاثيرات شگرفي بر حوزه هاي مختلف معرفت بشري  از جمله علوم رفتاري داشته است(فرشاد،1362: 85).

اما تعبيري كه نگرش سيستمي راجع به پديده هاي مورد بررسي دارد چنين است؛ يك پديده، علاوه بر اجزاي تشكيل دهنده خود، از ارتباط بين آن اجزاء نيز تشكيل يافته است كه اين ارتباط ماهيت متفاوتي به پديده مورد بررسي مي دهدآن گونه كه با مطالعه تك تك اجزاي آن پديده نمي توانيم به چنين فهمي برسيم                      (زاهدي،62:1378). براي مثال يك گروه اجتماعي علاوه بر اينكه از مجموعه اي از انسان ها تشكيل شده است، ارتباط اعضاي اين گروه با همديگر، ساختار و ماهيت جديدي را ايجاد مي كند كه با مطالعه صرف تك تك افراد نمي توان آن ها را شناخت. روش شناسي چنين نگرشي، آن است كه به مطالعه اجزاء و ارتباطات موجود بين اين پديده ها بپردازد( فرشاد، 87:1362). اين رويكرد نيز منعكس كننده رويكرد كيفي در مطالعه پديده است( فليك، 92:1388).

به اعتقاد محقق، توجيه و تفسير نگرش سيستمي و روش شناسي آن براي مطالعه پديده ها، بسيار موجه تر و سنجيده تر از توجيه و روش شناسي نگرش اتميك است. چون يك بخش اساسي از ماهيت يك پديده ارتباطات و هماهنگي موجود در ميان عناصر آن پديده است كه ماهيت متفاوتي به پديده مورد بررسي مي دهد و خاصيتي تحت عنوان سينرژي يا هم افزايي را ايجاد مي كند. بنابه چنين تعبيري، ماهيت يك پديده صرفاً جمع اجزاي آن پديده نيست بلكه ارتباطات اجزاي آن پديده، خاصيت، توان و ماهيتي را ايجاد مي كند كه در تك تك اعضاي آن پديده به طور منفرد وجود ندارد( هينز، 1387: 25 زاهدي، 1378: 51 فرشاد، 1362: 63). علاوه بر آن، روش شناسي سيستمي در مطالعه پديده ها، درك و چارچوب مناسب تري براي كاوش و تحقيق آن پديده فراهم مي كند. علوم اجتماعي از ديرباز نشات گرفته از روش هاي علم تجربي بود. اما اينك استفاده از اين روش ها را چندان راهگشا نمي يابد ( مارشال و راس من، 85:1377).  رويكرد كمي كه نشات گرفته از جهان بيني اتميك است، بر محورهايي اساسي مثل تفكيك روشنِ علت و معلول،كمي كردن و عملياتي كردن متغييرها، فرمول بندي كردن قوانين عام و انتخاب نمونه هايي از يك جامعه و... است وار است و مستلزم انجام مراحلي دقيق، عيني و تعريف شده است( فليك، 1388: 42 مارشال وراس من،  1377: 26 سرمد و ديگران، 1386: 34). به طوري كه در بسياري از موارد بعضي از متغيرها تحت عنوان متغيرهاي اصلي، بعضي از آنها تحت عنوان متغيير هاي تعديل كننده و برخي ديگر نيز تحت عنوان متغیر هاي كنترل در قالب نقشي از پيش تعيين شده عمل مي كنند. حال وقتي متغيرها را در چنين قالب تعريف شده اي قرار دهيم، شناختي كه ناشي از چنين مطالعه اي است بسيار متفاوت از ماهيت اصلي آن پديده در شرايط طبيعي  است. چون تاثير بسياري از روابط و عناصري كه مي تواند از ماهيت متفاوتي به پديده دهند، تحت شرايطي تعريف شده قرار گرفته مي شوند و لزوماً آن شرایط طبیعی و شرایط تعریف شده با هم هماهنگ و یکسان نیستند و همان گونه که (فليك، 1388: 52) نیز اشاره کرده، يافته هاي علمي حاصل از چنين پژوهشي، به اندازه اي كه انتظار مي رود، وارد عرصه هاي مختلف نمي شود. از ديگر انتقادات وارد بر چنين رويكردي آن است كه چنان فرمول بندي كه پيشتر اشاره شد، به ندرت قابل حصول است و امكان كنترل تمامي متغييرهاي يك تحقيق تقريباً ناممكن است ( همان منبع، 1388: 61  ;سرمد و ديگران، 1386: 67). اما در روش شناسي كيفي، از آنجا كه پديده مورد بررسي و عناصر و ارتباطات اجزايش در كليت خودشان همانطور كه هستند و نه در قالبي تعريف شده، مورد بررسي، تحقيق و كنكاش قرار مي گيرند، شناختي عميق تر، منسجم تر و ژرف تر را فراهم مي كند. از اين رو، رويكرد كمي كه رويكردي دقیق، تخصصي نگر و جزيي نگر است، جاي خود را به رويكردهاي مطالعه ميان رشته اي و بين رشته اي مي دهند ( مارشال و راس من، 1377: 101 ؛ فليك، 1388: 53).

با این اوصاف، ضرورت نگرش سيستمي در مطالعه پديده هاي[1] مختلف، بيش از پيش مشخص مي شود.

2-2تعريف سازمان

همان طور كه اشاره شد، هر پديده يك سيستم است. سيستم مجموعه اي از عناصر مرتبط به هم هستند كه كل واحدي را به منظور  رسيدن به هدف يا اهداف خاصي تشكيل مي دهند. هر سيستم داراي حد و مرزي است كه آن را از محيط بيروني مجزا مي سازد. برخي از اين مرزها نفوذ پذير و برخي ديگر نيز نفوذناپذيرند و بر اين اساس، سيستم هاي موجود به دو دسته سيستم هاي باز كه براي بقا و دوام خود نيازمند به تعامل با محيط بيروني هستند و سيستم بسته كه نيازمند به تعامل با محيط بيروني نيست، تقسيم مي شوند( علاقه بند، 1384: 22؛ زاهدي، 1378: 76 ؛ فرشاد 1362: 61 ؛ جوهچ، 1386: 73). بر مبناي ملاك ها و ويژگي هاي مختلفي، طبقه بندي هاي متفاوتي از سيستم انجام گرفته است. يكي از اين طبقه بندي ها، طبقه بندي بولدينگ از سيستم هاي موجود در جهان است كه ملاك او در اين دسته بندي، ميزان پيچيدگي سيستم هاست( به نقل از زاهدي، 1378: 81 ؛ به نقل از جوهچ، 1386: 53). بر مبناي اين طبقه بندي مي توان سيستم ها را از ساده به پيچيده به 9 طبقه تقسيم كرد[2] كه عبارتند از:

1.     سيستم هاي ايستا

2.      سيستم هاي ساعت واره

3.     سيستم هاي سايبرنتيك

4.     سيستم هاي باز

5.     نباتات

6.     حيوان

7.     انسان

8.     اجتماع

9.     نمادها و ناشناخته ها

سطح هشتم اين طبقه بندي، اجتماع يا سيستم هاي اجتماعي هستند كه از مجموعه اي از انسان ها و ارتباطات بين آنها تشكيل يافته اند( زاهدي، 1378: 73 ؛ جوهچ، 1386: 91). حال ارتباط  افراد چنين سيستمي با هم ديگر و نظم موجود در آن، يا نظم و ارتباطي خودجوش و يا نظم و  ارتباطي از پيش تعيين شده و از پيش برنامه ريزي شده  است. به سيستم اجتماعي نوع اول، سيستم هاي اجتماعي غير رسمي يا به تعبير قلي پور" سازمان اجتماعي" مي گويند(قلی پور، آرین، 1386: 28). و سيستم هاي اجتماعي نوع دوم را سيستم هاي اجتماعي رسمي مي نامند.

با توجه به اين توصيفات، به اعتقاد نگارنده، سازمان ها همان سيستم هاي اجتماعي هستند كه رسماً به وجود آمده اند تا به اهداف خاصي دست يازند [3] و يا به بيان دقيق تر، سيستم هاي اجتماعي رسمي نسبتاً بازي كه با طرح و برنامه اي از پيش تعيين شده  به منظور پاسخگويي به نيازهاي محيط بيروني بر اساس فعاليت هاي مداومي شكل مي گيرد را سازمان مي نامند[4](رابينز،32:1376).

همان طور كه در تعريف سازمان اشاره شد، سازمان ها در طبقه بندي سيستم هاي باز قرار  مي گيرند. سيستم هاي باز به سيستم هايي گفته مي شوند كه براي تعادل، تكامل و بقاي خود نيازمند به تعامل با محيط بيروني هستند(علاقه بند،1383: 27 ؛زاهدي، 1378: 41؛جوهچ، 1386: 52؛ فرشاد، 1362: 31). به طوري كه بدون تعامل با محيط بيروني توانايي حفظ و بقاي خود را ندارند( زاهدي، 1378: 53). حال با چنين نگرشي، نمي توان سازمان و فعاليت هاي آن را در خلاء متصور شد بلكه با محيط بيروني خود تعاملي دو طرفه دارد( علاقه بند،1383: 81 ؛ قلی پور، 1386: 73). بنابراين  لازم است كه به تحليل و بررسي نقش سازمان، به عنوان یک سیستم باز، در محيط و تعامل آن با محيط بيروني پرداخت.

3- 2 ضرورت وجود سازمان ها در جوامع

از آنجا كه انسان نيازهاي متنوع و متعددي دارد و به تنهايي نمي تواند نيازهاي خویش را برآورده سازد، نيازبه زندگي گروهي و اجتماعي پیدا می کند(نيك خلق و وثوقي،1383: 67). برنارد اعتقاد داشت كه محدوديت هاي طبيعي انسان توسط همكاري و هماهنگي بين آنان بر طرف مي شود( به نقل از پرهيزكار،1373: 43). حتي بر خلاف نظر بسياري از نظريه پردازانی كه مدعي بودنند كه انسان ذاتاً اجتماعي است، هابز معتقدبود كه انسان به خاطر  نيازش اجتماعي زندگي مي كند و چون به تنهايي نمي تواند مسائل و مشكلاتش را برطرف  و نيازش را مرتفع سازد مجبور مي شود كه به صورت اجتماعي زندگي كند.ازاينرو نيازهاي متنوع و متعدد انسان باعث ايجاد گروههاي مختلفي مي شوند( نيك خلق و وثوقي،54:1383).

در جوامع اوليه و سنتي، چون نيازهاي انسان، ساده و ابتدايي بودند، سيستم هاي اجتماعي به شكل غير رسمي و حتي بدون دارا بودن طرح ها و برنامه هایي دقيق و منسجم نيز  مي توانستند جوابگوي نيازهاي محيط بيروني باشند. اما با پيشرفته تر شدن جوامع و پيچيده تر شدن نيازهاي انسان، سيستم هاي اجتماعي نيازمند اتخاذ و ايجاد ساختارها و روابطي رسمي و برنامه ريزي شده، شدند تا با توجه به منابعِ در دسترس آنها به نيازهاي متنوع و متعدد محيط بيروني پاسخ دهند. با چنين تغييري، به تدريج سازمان به عنوان سيستم هاي اجتماعي رسمي در جوامع شكل يافتند( نيك خلق و وثوقي،110:1383).

سازمانها در هر جامعه اي بر اساس نياز هاي خاصي ايجاد مي شوند( نيك خلق و وثوقي،115:1383). براي مثال، نياز به تربيت و تكامل  انسان از جنبه هاي مختلفش، باعث ايجاد نظام تعليم و تربيت مي شود. سازمان ها نيز ماموريت و رسالتي دارند كه در ارتباط با نيازهاي محيط بيروني معني پيدا  مي كند( ديويد،65:1386). به عبارت ديگر رسالت و ماموريت هر سازمان، پاسخگويي به نيازهاي خاصي است كه به خاطر آن ايجاد شده اند(فيوضات،48:1380). اتزيوني نيز معتقد بود كه هر سازمان براي وجود خود استدلال ها و برهان هاي خاص خود را دارد كه آن استدلال ها در واقع، همان اهداف و مقاصد سازمان هستند( به نقل از پرهيزكار،1373: 47).

 با توجه به توصيفات فوق، سازمان ها نقشي اساسي در پاسخگويي به نيازهاي جوامع امروزي دارند و اتزيوني نيز در كتاب خود تحت عنوان" سازمان هاي جديد"  اظهار كرده است كه زندگي امروزه، زندگي سازماني است به طوري كه ما از بدو تولد تا پايان عمر در بعضي از سازمان ها زندگي مي كنيم و با بسياري از آنها در تعامل هستيم. به طوري كه زندگي فردي بدون تعامل با سازمان را نمي توان متصّور شد( به نقل از پرهيزكار،                1373: 52).

4-2انواع سازمان

بر اساس نيازهاي محيط بيروني و ماموريت و اهداف كلي سازمان، مي توان سازمان هاي اجتماعي را به چند دسته تقسيم كرد. هيوز بر مبناي اهداف كلي سازمان ها، پنج نوع سازمان  را طبقه بندي كرده است كه عبارتند از:

1.     "سازمان هاي داوطلبانه مثل انجمن جامعه شناسي آمريكا،كليساها و..."

2.     "سازمان هاي نظامي مثل ارتش و نيروهاي امنيتي"

3.     "سازمان هاي بشر دوستانه مثل دانشگاهها، بيمارستان ها و موسسات پژوهشي"

4.     "سازمان هاي اقتصادي بزرگ مثل جنرال موتورز"

5.     " سازمانهاي اقتصادي خانواده مثل موسسات اقتصادي كوچك"(به نقل از صبوري،1388: 136).

از طرف ديگر، سازمان ها را مي توان به دو دسته تقسيم كرد كه عبارتند از سازمان ها و نهادهاي اوليه[5] و سازمان هاي ثانويه. سازمان هاي اوليه، پاسخگوي نيازهاي اساسي انسان ها هستند و ضرورتِ وجود آن ها در جوامع غير قابل انكار است (نيك خلق و وثوقي،25:1383). اين سازمان ها عبارتند از:

1.     نهاد خانواده كه تداوم نسل بشر به چنين سازماني وابسته است و به عبارت ديگر، برطرف كننده نياز به توليد و تداوم نسل بشر است.

2.     نهاد هاي اقتصادي كه پاسخگوي نيازهاي مادي، مالي و رفاهي هستند.

3.     نهادهاي سياسي و امنيتي كه وظيفه و ماموريت كنترل و امنيت يك جامعه را برعهده دارند.

4.     نظام تعليم و تربيت كه پاسخگوي نيازهاي تربيت بشري است و وظيفه تربيت و تكامل انسان را برعهده دارد.

5.     سازمان هاي ديني و مذهبي كه پاسخگوي نيازهاي معنوي بشرند و در پي سعادتمند كردن معنوي انسان هستند( نيك خلق و وثوقي،25:1383).

سازمان هاي ثانويه يا فرعي در مقاطع زماني خاصي به وجود آمده اند و از ثبات و دوام نهادهاي اوليه برخوردار نيستند. مثل شركت هاي تعاوني مسكن، يا ساير اتحاديه ها و سنديكاها( نيك خلق و وثوقي،32:1383).

با وجود شباهت هايي چند در ميان سازمان ها؛  نبايد تفاسير و تحليل هاي يكسانی راجع به تمام سازمان ها ارائه شود و به همين خاطر شناخت تفاوت هاي سازمان ها نيز ضروري به نظر مي رسد. در بحث حاضر سعي بر آن است كه با ارائه توصيفاتي كلي راجع به مفاهيم مورد بحث در سازمان ها، به شكل خاص تر و ويژه تري به سازمان هاي آموزشي پرداخته شود.

5-2مديريت در سازمان ها

يكي از فرآيند هاي موجود در هر سازمان، فرآيند مديريت است كه مسئول هماهنگ كردن بخش ها، واحدها و فعاليت هاي مختلف در راستاي تحقق اهداف سازماني است( زاهدي، 1378: 112؛ فرشاد، 1362: 108).

در فرهنگ وبستر  معني لغوي مديريت اينگونه تعريف شده است "عمل يا هنراداره كردن: هدايت كردن يك چيز يا نظارت بر آن"(وبستر[6]،120:2004).

اما درباره تعريف ماهوي مديريت مثل ساير مفاهيم حوزه علوم انساني توافق نظر جامعي بر سر آن وجود ندارد. در زير به تعاريفي چند اشاره مي كنيم.

براي مثال، ممكن است كه مديريت را عبارت از هماهنگ كردن منابع انساني و مادي براي نيل به هدف دانست( به نقل از جاسبي،1378: 83). يا آن را علم وهنر هماهنگ كردن، رهبري و كنترل فعاليت هاي دسته جمعي براي نيل به اهداف مطلوب با حداكثر كارآيي تعريف كرد( به نقل از جاسبي،1378: 93).

در مجموع، مي توان مديريت را فرآيند به كارگيري كارآمد و اثربخش منابعِ محدود سازمان( منابع مالي، منابع مادي، منابع انساني و منابع اطلاعاتي) در جهت پاسخ گویی به نیازهای نامحدودِ محیط بیرونی دانست( علاقه بند،1386: 29؛ رضائيان،55:1387). 

شایان ذکر است که اگر چه که مطالعات متعددی نشان داده اند که سازمان ها با تکیه بر کاردانی و کارآمدی رهبران و مدیران خود هستند که می توانند سازمان را اثربخش کنند اما این تاثیر از طریق ایجاد فرهنگ سازمانی کارآمد، خلاق و توانا امکان پذیر است. از اینرو در این بخش از مباحث به بررسی فرهنگ سازمانی پرداخته       می شود و سپس بر فرهنگ کارآفرینی تمرکز بیشتری می شود.